100 JAAR BAUHAUS

Het is dit jaar (2019) precies 100 jaar geleden dat Bauhaus werd opgericht.
Bauhaus was een opleidingsinstituut voor kunst en kunstnijverheid. En hoewel Bauhaus uiteindelijk maar 14 jaar heeft bestaan is de invloed ervan na 100 jaar nog steeds relevant. En dat blijkt wel uit de 10 iconische ontwerpen van Bauhaus die wij verderop bespreken.

1919

De Duitse architect Walter Gropius richtte Bauhaus in 1919 op. Het was een academie op voor architectuur, beeldende kunst en toegepaste kunsten. Gropius was de opvolger van de Belgische architect-schilder Henry Van de Velde die voor hem directeur was van de Großherzoglich-Sächsische Hochschule für Bildende Kunst.

Deze Hochschlue lag in Weimar in de deelstaat Thüringen. Weimar was in die tijd even het middelpunt van Duitsland. Na een verwoestende 1ste wereldoorlog en de val van de Duitse keizer Wilhelm werd hier in 1919 namelijk de eerste Duitse democratie, de Weimarrepubliek, gesticht. In 1933 kwam een einde aan de Weimarrepubliek toen de nazi’s de macht grepen. Bauhaus werd enkele maanden na de machtsgreep van Adolf Hitler ontbonden.

In de ogen van walter Gropius moest Bauhaus een plek zijn waar architectuur, schilderkunst en beeldhouwkunst zouden samenkomen.

“Laten we samen het nieuwe gebouw van de toekomst creëren, dat alles in één vorm zal zijn: architectuur en beeldhouwkunst en schilderkunst.”

Al snel was Bauhaus synoniem voor een radicale modernisering van het leven met alle positieve en negatieve associaties. In deze tijd stond op andere academies de techniek nog centraal. In Bauhaus werd deze techniek gecombineerd met lessen in kunstinzicht, geschiedenis en gedurende een periode kreeg zelfs de geestelijke rust aandacht. 

Kunst en ambacht

Het idee van Bauhaus was om uiteenlopende studies, zowel kunst, architectuur en kunstnijverheid onder één dak bijeen te brengen. Deze combinatie van kunst en ambacht zou kenmerkend worden voor Bauhaus. Typerend was bovendien dat zij ook toenadering zocht tot de industrie en daarin ook een middel zagen voor (massa)productie van hun ontwerpen.

In 1919 werd het Bauhausmanifest uitgebracht. Daarin stonden niet alleen ‘verheven’ uitgangspunten, maar ook het doel, onderwijsprogramma en toelatingsvoorwaarden. Binnen korte tijd schreven zich de eerste 150 studenten in, waaronder een opmerkelijk groot aantal vrouwen. Zij werden aangetrokken door het eigentijdse onderwijsprogramma en de voor die tijd moderne vormgeving van het manifest. 

Bauhaus in Weimar (foto Unesco)

Beginjaren

In de beginjaren stond het individuele handwerk voorop. De werkplaatsen waren het kloppend hart van de school.  Men gaf les in een breed scala van technieken: er was een schilder-, beeldhouw- en architectuurafdeling, maar daarnaast werd ook onderwijs gegeven in ateliers voor keramiek, textiel, metaalbewerking, meubilair, glas, muurschilderkunst, houtbewerking, boekbinden en er was een grafische drukkerij.

Veel bekende kunstenaars gaven les op Bauhaus, onder wie Paul Klee, Kandinsky, Oskar Schlemmer, Josef Albers, Johannes Itten en de Hongaarse constructivist Moholy-Nagy. Later verschoof de nadruk naar industriële vormgeving en ontstonden produkten die nog steeds tot de klassiekers  van de vormgeving behoren, zoals de Wassily-stoel van Marcel Breuer.

Invloed

Hoewel Bauhaus maar veertien jaar heeft bestaan is de invloed nog steeds aanwezig. Er wordt wel eens gezegd dat HEMA en IKEA voortborduren op de ideeën van Bauhaus: spullen ontwerpen die duidelijk/eenvoudig van vorm zijn en in massaproductie gefabriceerd kunnen worden.
Qua vorm is het werk van de docenten en studenten zo divers dat het niet onder één stijl te vangen is. Leerlingen werden aangemoedigd volop te experimenteren met materialen. De beweging ging uit van het concept ‘Gesamtkunstwerk’. Dit concept verenigt kunst op alle vlakken van het leven tot een totaalkunstwerk. De invloed van Bauhaus is daardoor heel breed: architectuur en design, kunst, typografie, fotografie, theater en dans. Alles komt samen bij Bauhaus.

Diverse kunstvormen van Bauhaus

Bijzondere docenten

Bauhaus kende verschillende bekende en bijzondere docenten. Een van de kleurrijkste figuren bij Bauhaus in Weimar was de kunstschilder en pedagoog Johannes Itten. In zijn lessen combineerde hij de tegenstrijdige begrippen intuïtie en methode. Bewegings- en ademhalingsoefeningen vormden vaak een begin van zijn lessen: de leerlingen moesten zich losmaken van hun krampachtigheid. Johannes Itten werd door zijn leerlingen zeer vereerd. Hij droeg net als veel van deze leerlingen zijn zelf genaaide Bauhaus-kleren. Zijn kleding, zijn kaalgeschoren hoofd en bril gaven hem de uitstraling van een hogepriester.  Itten wees uit principiële redenen het aannemen van opdrachten af. Toen Gropius een opdracht aan Bauhaus verstrekte voor de vervaardiging van zitplaatsen voor het stadstheater van Jena, nam Johannes Itten ontslag.

Geld

Bauhaus ontving inkomsten uit lesgelden en subsidie. Maar dat was niet genoeg om het instituut draaiende te houden. Daarom werden door de leerlingen ook voor derden opdrachten uitgevoerd. Later werd ook geld verdiend aan de licenties van producten die door Bauhaus waren ontworpen.

Tentoonstelling 1923

In 1923 werd de beroemd geworden Bauhaus-tentoonstelling gehouden. Deze tentoonstelling kwam onder druk tot stand. De regering van Thüringen had Bauhaus een krediet verschaft maar met de eis dat het instituut in een tentoonstelling haar kwaliteiten zou tonen. Er kwam een modelhuis, Haus an Horn, waarin de laatste stand van de techniek te zien was. Hier stond ook de veel geroemde eerste ‘moderne’  keuken. In de verschillende gebouwen van Bauhaus werden werk van docenten en leerlingen getoond.

Walter Gropius opende de tentoonstelling in augustus 1923 met een toespraak over kunst en techniek. De Nederlandse architect J.J.P. Oud sprak tijdens deze bijeenkomst over de moderne Nederlandse bouwkunst.

de eerste moderne keuken – foto van de Bauhaus tentoonstelling van 1923 – poster van de  tentoonstelling

Vertrek uit Weimar

Na de verkiezingen in 1924 kregen conservatieve krachten in Thüringen het voor het zeggen. De conservatieve politici in Weimar hadden vanaf het begin af aan hun bedenkingen bij de vrijgevochten geesten van het Bauhaus. Er werd in hun ogen te veel gefeest, docenten en studenten liepen in rare zelfgemaakte kleding, homoseksualiteit en travestie werd geaccepteerd, studenten stonden naakt model en leraren trouwden met studenten.

Gropius kreeg te horen dat de contracten met hem en de docenten niet meer zouden worden verlengd.  Daarop nam de volledige staf in maart 1925 ontslag. Verschillende andere Duitse steden wilden Bauhuas wel binnen hun gemeentegrenzen huisvesten. Uiteindelijk viel de keus op de industriestad Dessau.

Dessau

Walter Gropius ontwierp later dat jaar een modern gebouw voor Bauhaus in Dessau. Een strak gebouw van staal en beton, vier verdiepingen hoog met een grote glazen voorgevel en met een karakteristieke loopbrug tussen de twee schoolblokken.

Het ontwerp was vernieuwend. Het gebruik van een vliesgevel was tot dan toe alleen nog maar toegepast zijn fabrieken. Gropius wilde een open gebouw, als symbool van een totaal nieuwe geest. Je kon de studenten vanaf de straat zien werken achter het glas. Maar het was ook onpraktisch. Zo was het ijskoud in de winter en bloedheet in de zomer.

Het gebouw werd in 1926 opgeleverd en trok veel belangstelling. Ook van de Rotterdamse architect Leen van der Vlugt, die drie jaar later de Van Nellefabriek bouwde.

Bauhaus Dessau ontworpen door Walter Gropius  (werelderfgoed van Unesco)

Hannes Meyer

In 1928 kondigde Gropius aan af te willen treden. De academie stond toen op het hoogtepunt van aanzien en internationale faam. Zijn opvolger Hannes Meyer paste het lesprogramma aan. Zowel sociale als wetenschappelijke criteria werden nu bepalend voor het ontwerpen. Het lukte Meyer om de motivatie van de leerlingen te verbeteren. De sfeer op het instituut werd echter steeds meer politiek beladen. In 1930 werd Meyer, die openlijk communistische sympathie had,  door de politiek tot vertrek gedwongen. Meyer vertrok vervolgens naar de Sovjet-Unie waar hij tot 1935 werkzaam was als architect, stedenbouwkundige en docent. In 1939 week hij uit naar Mexico. De laatste jaren van zijn leven bracht hij door in Zwitserland.

Mies van der Rohe

Mies van der Rohe werd de nieuwe directeur. Hij maakte een einde aan de politieke / communistische activiteiten op Bauhaus. Er kwam een nieuw statuut en de leerlingen moesten zich opnieuw aanmelden. Leerlingen die op termijn voor politieke onrust zouden kunnen zorgen, konden op deze manier geweerd worden. Mies van der Rohe schafte het productiewerk in de ateliers af. In het vervolg zouden alleen nog modellen voor de industrie gemaakt worden.

Hoewel Mies van der Rohe een poging deed om Bauhaus radicaal te depolitiseren werd hij rechts ingehaald door veranderende politieke verhoudingen: de Nationaal Socialistische partij van Adolf Hitler kwam in 1931 in Dessau aan de macht. In 1932 dwongen de Nazi’s het Bauhaus naar Berlijn te verhuizen.

Berlijn

In Berlijn huurde Mies van der Rohe een oude telefoonfabriek in de wijk Steglitz. De  lessen werden weer opgestart, maar lang duurde dit niet want in 1933 greep Adolf Hitler de macht. De Nationaal Socialisten vonden dat het moderne Bauhaus een kunst- en architectuurstroming vertegenwoordigde die als ‘niet Duits’ en ‘niet tot het ras bepalend’ gezien moest worden. De Gestapo werd ingeschakeld om de politieke incorrectheid van Bauhaus aan te tonen. Er vond een huiszoeking plaats en er werd bewijsmateriaal veilig gesteld. Hierop besloot Mies van der Rohe de academie te sluiten.

Invloed

De Nationaal Socialisten konden met de sluiting de invloed van Bauhaus na 1933 niet stoppen.

De architecten Walter Gropius en Walter Breuer emigreerden naar de Verenigde Staten. Daar werkten zij als architecten en docenten voor architectuur aan de Harvard Universiteit.
Ludwig Mies van der Rohe vestigde zich in Chicago en maakte naam als bouwer van strakke hoogbouw.  Josef Albers zette zijn onderwijsactiviteiten voort op het Black Mountain College.

En ook de 1.400 studenten uit 29 verschillende landen die op Bauhaus onderwijs volgden, hebben het gedachtengoed over de hele wereld verspreid.

En zo kan het gebeuren dat een school die maar 14 jaar heeft bestaan nog wereldwijd van invloed is geweest op de ontwikkeling van de kunst, design en architectuur.

100 jaar Bauhaus

Op veel plaatsen wordt dit jaar stilgestaan bij de 100ste verjaardag van Bauhaus.

• In Weimar opent op 6 april het nieuwe Bauhaus Museum met een collectie van 13.000 objecten. Daaronder designklassiekers van Marianne Brandt en Marcel Breuer en kunstwerken van Paul Klee en Lyonel Feininger. bauhausmuseumweimar.de
• Haus am Horn, het eerste Bauhaus-gebouw ter wereld en het enige in Weimar, wordt op dit moment gerenoveerd en opent op 18 mei 2019. Dit modelhuis is in 1923 door Georg Muche ontworpen voor de eerste Bauhaus-expositie. Hetis sinds 1996 Unesco werelderfgoed. In dit huis staat ook de eerste ‘moderne’ keuken. weimar.de
• Ook Dessau krijgt een Bauhaus Museum. In september 2019 wordt daar een gebouw van de Spaanse architecten González Hinz Zabala geopend. bauhaus-dessau.de
• In het Bauhaus-gebouw in Dessau worden dagelijks rondleidingen gegeven. In de voormalige studentenkamers kun je nu logeren. Ook in de Meisterhäuser zijn dagelijks rondleidingen. bauhaus-dessau.de
• Het Bauhaus Archief in Berlijn is gesloten wegens renovatie, maar heeft een tijdelijk onderkomen in de Berlinische Galerie. bauhausfestival.de
• in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam is van  9 februari t/m 26 mei de tentoonstelling nederland – bauhaus: pioniers van een nieuwe wereld.boijmans.nl
• Een overzicht van alle activiteiten die in Duitsland plaatsvinden vindt u op de officiële website. Bauhaus100.de
• Het Harvard Art Museums zette deze omvangrijke en inspirerende Bauhaus collectie met circa 32.000 werken van Bauhaus docenten en studenten online. harvardartmuseum.org